Volgende stappen in circulair bouwen.
Vanuit het Architectenweb Partnernetwerk werd op dinsdagmiddag 12 april een netwerkevent georganiseerd rond circulair bouwen. Sprekers waren Orga, remixproject, Moso, Architekten Cie en Ro&Ad. Tijdens deze middag werd wederom zichtbaar dat er veel belangstelling is voor circulair bouwen en dat het meer is dan een tijdelijke hype. Maar ook werd duidelijk dat de praktijk weerbarstig is. Circulair bouwen vraagt immers om een andere ontwerpbenadering, andere producten en een andere manier van bouwen. En verandering is lastig. Toch komen er steeds meer inspirerende voorbeelden van producten, gebouwen en ontwikkelingen die laten zien dat het wel anders kan.
Theoretisch kader?
Door de verschillende sprekers werden verschillende aspecten en benaderingen van circulair bouwen belicht. Recycling, demontabel bouwen, remontage, bouwen met biobased materialen, bouwen met lokale materialen, gebruik maken van hernieuwbare energie; het zijn allemaal aspecten van de circulaire economie. Vanuit de zaal werd gevraagd om een duidelijk theoretisch kader, maar dat is nog niet zo eenvoudig.
Een circulaire economie gaat uit van het sluiten van kringlopen, het maken van producten van herbruikbare grondstoffen en deze zo lang mogelijk blijven gebruiken door onderhoud, reparatie en door gebruik te delen. Circulaire economie gaat dus ook over innovatie, waardebehoud, hergebruik, aanpasbaarheid en flexibiliteit. Waarbij gebruik wordt gemaakt van hernieuwbare energie en waarbij het afval van de een wordt gebruikt als grondstof door de ander. Daarom is de integrale aanpak kenmerkend voor een circulaire economie.
In essentie is het een systeem waarin we intelligenter met grondstoffen, producten en energie omgaan. En waarvan een duurzame economie een logisch resultaat is. Hoe het systeem er precies uitziet varieert per product, productketen en gebruik. 'De' circulaire economie bestaat daarom niet; de verschijningsvorm ervan zal telkens verschillen.
Daarom is het des te meer van belang om steeds opnieuw met elkaar vast te stellen wat we in een bepaalde situatie bedoelen wanneer we het begrip circulaire economie of circulair bouwen gebruiken. Zeker nu we nog in de overgangsfase zitten van het oude naar het nieuwe denken. En omdat het circulaire denken zoveel verschillende verschijningsvormen heeft en zoveel deelaspecten omvat. Misschien is dat ook wel een groot voordeel: doordat er geen vastomlijnd theoretisch kader is of een praktisch afvinklijstje, moeten we in iedere situatie steeds weer met elkaar bepalen wat we van elkaar verwachten en hoe we dat kunnen bereiken.
Stap voor stap
Over de hele wereld wordt inmiddels geprobeerd om het concept van de circulaire economie te concretiseren, zowel door de uitwerking in wetgeving als door toepassing in de praktijk en de ontwikkeling van zogenaamde 'living labs'. Belangrijk hierbij is om te beseffen dat de transitie niet in één keer kan plaatsvinden, maar stap voor stap. Waarbij de ene ontwikkeling de volgende op gang helpt en er een groter bewustzijn kan ontstaan, met een toenemend begrip van de relatie tussen de onderdelen binnen het systeem.
Een even nuttig als eenvoudig hulpmiddel om meer inzicht te krijgen, is het benoemen en verbeelden van de verschillende stromen die nodig zijn voor een product of project. Denk hierbij naast de stroom van materialen ook aan lucht, water en energie. Vervolgens kan voor de verschillende stromen en onderdelen bekeken worden hoe de instroom geminimaliseerd kan worden, hoe het in de gebruiksfase zo goed mogelijk blijft en wat er nog kan met reststromen. Dit leidt tot bewustwording en beperking.
Vervolgens kan worden bekeken hoe de verschillende stromen cyclisch kunnen worden gesloten. Dit kan op verschillende schaalniveaus; allereerst kan bekeken worden hoe de cycli binnen het product (of gebouw) gesloten kunnen worden. Wanneer dit (nog) niet volledig mogelijk is kan onderzocht worden of reststromen binnen het bedrijf (of project) met elkaar verbonden kunnen worden. En als dat ook niet (volledig) lukt, kan gezocht worden naar manieren om de cycli van het bedrijf (of project) te verbinden met de cycli daarbuiten.
Circulair is ook nÃet bouwen
Wie echt circulair wil zijn, probeert niet alleen afval te voorkomen en cycli te sluiten, maar is ook kritisch ten opzichte van realisatie van nieuwe gebouwen. Is nieuwbouw werkelijk nodig? Of kan de vraag ook op een andere manier opgevangen worden? Zeker in de huidige situatie met veel leegstand, is dit een reële vraag om mee te starten. Dan kan zomaar blijken dat renovatie of transformatie van een bestaand gebouw ook tot de mogelijkheden behoort. Dat vraagt soms wat extra flexibiliteit, maar hiermee wordt wel een 'restproduct' opnieuw opgenomen in de cirkel. Om Jan-Willem Wesselink te citeren: "Ik vind het vreemd dat er in tijden waarin delen van onze steden leeg staan er ook nieuw gebouwd wordt. Ik vind het niet circulair dat we nieuwe bedrijventerreinen ontwikkelen (hoe duurzaam gebouwd ook) als er tegelijkertijd leegstand is. Ik vind die vraag naar nieuwe woningen, bedrijventerreinen, kantoren, oneigenlijk als er in dezelfde regio leegstand is. Er is geen vraag naar nieuwe woningen, maar naar woonruimte. Geen vraag naar een bedrijfspand, maar naar werkruimte. En als er dan leegstand is, dan zit daar je oplossing."
Het aller moeilijkste van circulariteit is misschien wel om de goede vragen te stellen en buiten de (verouderde) vaste kaders te durven denken.
Volgende stappen
Je hoort het inmiddels minder vaak, maar toch wordt nog veel gedacht dat duurzaam duur(der) is. Dat klopt. Als je doet wat je altijd deed, op de manier waarop je het altijd deed. Maar dat kan niet meer; het is tijd voor verandering. Misschien is het zelfs de tijd VAN verandering. Want de combinatie van technologische ontwikkelingen en de economische voordelen maken de circulaire principes in deze tijd geschikt voor grootschalige implementatie, waardoor een grootschalige verandering mogelijk en aantrekkelijk is.
Dit vraagt bij alle betrokken partijen om het anders te durven doen, te denken in systemen en daarbij onderlinge relaties te herkennen. Daarom is samenwerking onmisbaar. Liefst niet alleen met de bekende of voor de hand liggende partijen, maar juist ook met nieuwe partijen. Want het zijn veelal de onorthodoxe combinaties die een bron vormen voor innovatie. Zo kan stap voor stap een veerkrachtig systeem ontstaan dat schokken en veranderingen kan omzetten naar innovatieve oplossingen.
